Mehmet Okuyan Adiyat Suresi Tefsiri
..<a«4İI JLi- "Gazaba uğratılmışların ve sapmışların
yolunu değil!" Âyetteki el-mağdûb kelimesi "gazaba uğratılmış
olmak", ed-dâllîn sözcüğü ise "şaşkınlıkta ve sapıklıkta kalanlar"
demektir.
a) Nisâ' 4/69'da sayılan dört grup, hakkı, istikameti ve doğruyu temsil
etmektedir; geride kalan "gazaba uğratılmışlar ve sapıklıkta kalanlar" ise
1/5. FÂTİHA SÛRESİ 75
kaybeden herkesi içermektedir. Bunları sadece bazı Yahudi ve Hıristiyanlar
olarak yorumlamak, âyetin evrensel mesajını daraltmaya neden olur. Kaldı
ki Yüce Allah isim vermemekte; nitelikler üzerinde durup "şahıslan" de
ğil, onların "yolunu" sakıncalı olarak nitelendirmektedir. Zaten bu sûrenin
indirildiği dönemde Mekke'de Hz. Peygamberi rahatsız edenler arasında
bunlar yoktu ki onlarla ilgili bilgiler gelmiş olsun.
b) ^g!lc- l- j " Gazaba uğratılmışlar" ifadesi, ilk insan neslinden
Kıyâmet sabahına kadar gelecek olan ve İlâhî gazabı hak eden herkestir;
bunların içinde inkâra Yahudiler de elbette vardır. "Sapıklıkta ka
lanlar" ifadesi de, benzer şekilde hakka karşı inanç şaşkınlığını tercih eden
ve gerçeğin karşısına dikilenlerdir. Şaşmakla kalmayıp şaşırtmaya çalışan
ve yoldan çıkmışlıkla nitelendirilen herkestir. Elbette bunların içinde bu
özellikteki Hıristiyanlar da vardır. Benzer özelliklerin sahibi olan herkes bu
hitabın muhatabıdır.
FÂTİHA SÛRESİNİN GENEL MESAJLARI
Kur'ân'ın özü, esası, özeti, önsözü ve girişi olarak isimlendirilen ve
Hz. Peygamber tarafından "namazın almazsa olmazı" olarak tanıtılan
Fâtiha sûresinde, açıklamaya çalıştığımız gibi üç ana konu ele alınmakta
dır. "Hamd", "tevhid ilam" ve "dua". Zaten Kur'ân'ın muhtevası da genel
itibariyle bunlardan oluşuyor diyebiliriz.
(1. âyet): Fâtiha, her işe Yüce Allah'ın adıyla başlamanın gerektiğini
ortaya koymak üzere Besmele ile başlamaktadır. Besmele, bir işe Allah'ın
adını anarak, o işe Allah'ı şahit tutarak ve o işi Allah nzası için yapmakta
oluşun bir ifadesidir. Niyetini böyle belirleyenler Allah'ın merhamet sıfat
lan gereği, hayırlı işlerinde başanya ulaşabileceklerdir.
( âyetler): Bu âyetlerde, sûrenin ilk konusu olan "hamd"in Yüce
Allah'a ait olduğu, sadece O'na hamd edilmesi gerektiği, çünkü hamde la
yık varlığın sadece O olduğu beyan edilmekte ve Yüce Allah'ın bazı sıfat
lan sayılmaktadır. Bu sıfatlar içerisinde Yüce Allah'ın âlemlerin rabbi, sa
hibi, yöneticisi, idare edicisi ve şekillendiricisi olduğu beyan edilmektedir.
Aynca özellikle rahmetinin kâinatı çepeçevre kuşattığım ifade etmek üzere,
Rahmân ve Rahîm sıfatları ikinci defa zikredilmektedir. Daha sonra "Din gü
76 KISA SÛRELERİN TEFSİRİ 1
nünün yani hesap gününün sahibi" oluşu da âhiret inananı hatırlatarak, bu
bilinçle yaşamak için önemli bir ders ve istikamet vermektedir.
(5. âyet): Bu âyet, sûrenin ikinci konusunu oluşturan "tevhid ilam"dır
ve Allah'tan başka ilâh tanımama esasmı içermektedir. Kulluk yapılan var
lıktan yardım istenir; yardım istemek için de kulluk yapmak gerekir. Bu
anlamda kulluğun da, yardım talebinin de yegâne adresi Yüce Allah'tır. Bu
arada Yüce Allah, insanlara "ben" dememeyi, "biz" demeyi öğreterek, insa
nın sosyal bir varlık olduğuna dikkat çekmektedir. Aynca dolaylı olarak bu
âyette bütün yaratılmışların lisan-ı halleriyle Allah'a kul olduklarını beyan
ettikleri de mesajlar arasında yer almaktadır.
( âyetler): Sûrenin son âyetleri, üçüncü ve son konuyu oluşturur
ki bu da hidayet isteği anlammda "dua"dır. Yüce Allah, insanoğluna, neyi
kimden isteyeceğini öğretmekte, hak ve hakikat yolunu en önemli değer
olarak belirleyip, oraya doğru istikamet belirlemelerini kullarından is
temektedir. Nimet verilenlerden olmak için nimeti hak etmek ve Kur'ân
nimetiyle buluşmak gerekir. Bunun yolu, nimet verilen peygamberler ve
diğer üç grubun yolunu takip etmekten geçer.
Gazabı hak etmemek ve sapıklıkta kalmamak da insan iradesinin doğ
ru yöne çevrilmesi gereğinin bir sonucudur. Aksi takdirde gazaptan da şaş
kınlıktan da kurtulmak imkânsızlaşır.
Fâtiha'da çizilen bu İlâhî rotadan sapmamak ve Kur'ân'm sunduğu,
Hz. Peygamber'in de bizzat yaşayarak örnekliğini gösterdiği İlâhî rehber
likten kopmamak için Allah'ın ipine, yani Kur'ân'a sıkıca sanlmak gerekir.
Bunun sonunda Hakk'ın rızasını kazanmış olmak, en büyük niyazımızdır.
Rabbimiz bizi bu nurlu yoldan ayrı koymasın; Kitâb'ıyla konuşmayı,
Kitâb'ını konuşmayı, Kitâb'ını konuşturmayı ve Kitâb'mı gündem yapmayı
nasip eylesin.
A 'L Â S Û R E S İ
SÛRENİN GENEL TANITIMI
Mekke döneminde indirilmiş olup, 19 âyetten oluşan ve adım ilk
âyetteki "yüce, en yüce" anlamına gelen el-a‘lâ kelimesinden alan A'lâ
sûresi, resmî sıralamada 87, iniş sırasına göre ise 8. sûredir.
Bu sûre, Târik sûresiyle "insanın yaratılışına ve kâinata gönderme
yapması, ayrıca vahyin yıldız oluşu ve Kur'ân'm öğüt vericiliği"nde anlam
ilişkisine sahiptir.
A'lâ sûresi, Yüce Allah'ı tesbîh emriyle başlamakta, O'nun yaratıcılığı,
düzenleyiciliği, en ince ayrıntısıyla şekillendiriciliği ve her varlığı belli bir
amaca hizmet edecek şekilde programlayıcılığı sıfatlarıyla devam etmek
tedir.
Tabiattaki eşsiz düzene temas edilerek, kapkara kuru ota çevrilen ye
şillik, insanoğlunun dikkatine sunulmakta ve tabiattaki sanatkârca dönü
şümün farkına varılması amaçlanmaktadır. Daha sonra, Hz. Peygamber'e
İlâhî vahyin okunup kavratılacağı, onun da vahyi unutmamasının sağla
nacağı beyan edilmektedir. Bu arada, Yüce Allah'ı unutmamanın önemine
vurgu yapılmakta, çünkü O'nun her şeyi hakkıyla bilen yegâne varlık ol
duğu ifade edilmektedir.
Öğüdün yararlı olacağı belirtilerek, Allah'a saygı duyarılann bu öğüt
ten yararlanacağı, azgınların ise öğütten kaçınıp ateşe yaslanacakları hatır
latılmaktadır.
Kendisini arındıranların, Allah'ın adını anan ve O'na güvenenlerin
gerçek arınmayı başaracakları, geri kalanların ise dünyayı tercihlerinin so
nucunda âhireti kaybetmiş olacaklan belirtilmekte ve bütün bu gerçeklerin
evrensel anlamda bütün vahiylerde aynı olduğu ortaya konulmaktadır.
80 KISA SÛRELERİN TEFSİRİ I
SÛRENİN MEÂLİ
Bismillâhirrahmânirrahîm
Yaratıp düzene koyan, takdir edip takdire uygun imkânlar su
nan, (topraktan) otlak çıkaran, sonra da onu kapkara kuru ota çeviren Yüce
Rabbinin adım teşbih et. Sana (Kur'ân'ı) Biz okutacağız; Allah'ın dile
diği hariç, unutmayacaksın. Şüphesiz ki Allah, açığı ve gizleneni bilir. 8.
(Böylece) seni en kolaya muvaffak kılacağız. 9 .0 halde, öğüt fayda vereceği
için öğüt ver. (Allah'tan) korkan kişi öğütten yararlanacak; en büyük
ateşe girecek olan en azgm kimse ise öğütten kaçınacaktır. Sonra böylesi
kişi, ateşte ne (tam) ölür, ne de (tam) yaşar. Doğrusu (bu dünyada)
arınan ve Rabbinin adım anıp O'na kulluk eden kişi mutluluğa ermiştir.
Fakat siz (ey inançsız insanlar), dünya hayatım tercih ediyorsunuz.
Oysa ahiret daha hayırlıdır ve daha kalıcıdır. Şüphesiz bu (anlatı
lanlar), önceki vahiylerde, (meselâ) İbrahim ve Mûsâ'nm sahifelerinde de
vardı.
ÂYETLERİN TEFSİRİ
ÂYETLER:
87/8. A'LÂ SÛRESİ 81
" Yaratıp düzene koyan, takdir edip takdire uygun imkânlar su
nan, (topraktan) otlak çıkaran, sonra da onu kapkara kuru ota çeviren Yüce
Rabbinin adını teşbih et."
A'lâ sûresinin bu ilk âyet grubunda Yüce Allah, O'nu teşbih etmemiz
gerektiğini ifade ettikten sonra, kendi sıfatlarından bir grubu bizlere sun
maktadır. Bütün yaratıklar anlamında kâinattaki sistem hakkında aynntılı
bilgilerin yer aldığı bu bölüm, Yüce Allah'ı tanıma noktasmda çok faydalı
bilgiler içermektedir.
a) Teşbihin Önemi
Sûrenin ilk âyeti, teşbihin gerekliliği ve Yüce Allah'ın erişilmez yü
celiğinin ifade edildiği bir mesaj vermekte, bir anlamda kulluk bilincinin
vazgeçilmezi olarak teşbih ibadetinin önemine vurgu yapılmış olmaktadır.
,jliY l dlüj "Yüce Rabbinin adını teşbih et." Âyetteki
sebbıh emri "teşbih efmek", «İİj j ZLI isme rabbik tamlaması "Rabbinin adı",
VI '
lJ s - Yl el-a'lâ kelimesi ise "yüce, en büyük" demektir.
Bu âyette Yüce Allah öncelikle Hz. Peygamber'e, ardından bütün in
sanlara, O'nun adını teşbih etmelerini emretmektedir.
ı. T e ş b i h i n A n l a m ı
Teşbih, -insan için- hatırda tutulan şeyin dile getirilmesidir. Zihnin
Yüce Allah'ı yüceltmesi ve peşinden kendisinin de yücelmesidir. Teşbih,
kozmik İlâhiye katılım çağrısıdır. Tesbîh Allah için, O'nun adına hareket
etmek demektir Teşbihin Allah adına hareket etmek anlamı, özellikle
bu sûrenin 2 ve 3. âyetlerinin mesajıyla gayet uyumludur. Orada da ifade
edeceğimiz üzere, varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmış
lardır. İnsan da Allah'a kulluk için yaratıldığına göre, bu amacı gerçekleş
tirmek için yaşamalıdır; âyetteki tesbîh emrinin bir amacı da budur.
Pek çok âyette belirtildiği üzere, bütün varlıklar Yüce Allah'ı kendi
halleriyle teşbih etmektedir Diğer varlıkların teşbihinde bilinç ve kelime
İslâmoğlu, age., s. 'te 8. not; 'de 1. not; 'te 1. not.
Ra'd 13/13; İsrâ 17/44; Haşr 59/1; Saff 61/1; Cum'a 62/1; Teğâbün 64/1.
82 KISA SÛRELERİN TEFSİRİ I
tekrarı şart olmadığı için, bunların teşbihini insanlar anlayamamaktadır.
Zikirde ise özellikle bilinç şarttır. Bu durumda teşbih, kâinattaki iradesiz
koroya iradeyle katılmak ve onlardan ayn düşmemek demektir. Bu koroyu
terk edenleri ise derin bir terk ediliş beklemektedir Yüce Allah'ın adını
teşbih etmek demek, O'nun farkma varmak ve O'nun istediği gibi yaşamak
demektir. İradeli tesbîh, diğerlerine göre çok daha anlamlı ve etkilidir; çün
kü bu teşbihle adeta hayat programlanmaktadır.
ıı. el-A'lâ K e l i m e s i n i n  y e tt e k i K o n u m u v e A n l a m ı
V t
(JLe-Yl el-a'lâ kelimesi, âyetteki ism kelimesini nitelendiriyorsa "en
yüce" anlamına gelir. Çünkü İsrâ 17/'da Yüce Allah'ın Allah ve Rahmâtı
kelimeleriyle anılmasını emreden hitap vardır. Fâtiha'da iki âyette iki defa
Rahman ve Rahtm kelimeleri geçmekte, böylece bütün besmelelerde bu iki
sıfat tekrarlanmış olmaktadır. Demek ki, isimlerin birbirine göre farklılık
arz edebilme durumu vardır. Ancak yine A'râf 7/ ve İsrâ 17/'a göre,
bütün güzel isimler sadece Allah'a aittir; O'na bu isimlerle dua edilmelidir.
Bu nedenle isimlerin güzeli veya en güzelinin bulunması doğaldır.
Y \ m
el-a'lâ kelimesi, eğer âyetteki rabb kelimesini nitelendiriyorsa,
bu durumda kelime "yüce" anlamına gelir. Râzî'nin de belirttiği gibi ism-i
tafdîl, yani "görecelilik" kalıbı Yüce Allah için "en büyük, daha büyük"
gibi anlaşılmamalıdır. Çünkü bu durumda sanki başka büyükler de varmış
gibi algılanabilir. Bu sakınca nedeniyle, Yüce Ali zıh için bu ifadeleri "gerçek
ve tek" şeklinde anlamak daha isabetlidir. Allâhü ekber tamlaması "Allah
en büyüktür" şeklinde değil de, "Allah gerçek ve tek büyüktür" şeklinde
tercüme edilse, bu daha doğru olur.
^ TM *
Ayetteki (jü-Yl el-a'lâ kelimesi, en yakınındaki kelime rabb olduğu için,
öncelikle onu nitelendirmek durumundadır. Bu nedenle biz de tercümeyi
bu şekilde yaptık.
Teşbihte tenzih ve nefiy vardır; yani teşbih, Yüce Allah'ı eksikliklerden ve olumsuzluklar
dan uzak tutmak, eksikliklerle onu buluşturmamak demektir. Takdiste de bunlar vardır; aynca
takdis ve hamdde isbat vardır; yani Yüce Allah'ı bütün kemâl sıfatlarıyla birlikte bilmek, anmak
ve yüceltmek vardır (Teşbih, takdis ve hamd hakkında geniş bilgi için bk. Razî, age., II, ).
"Kelime-i tevhid" dediğimiz lâ ilahe illallah cümlesi teşbih ve takdisi birlikte içermektedir. Bu
cümlede önce teşbih, sonra takdis yer almaktadır. Bu doğrultuda bakıldığında, İhlâs sûresinin ilk
iki âyeti takdis, son iki âyeti ise teşbihtir, diyebiliriz.
87/8. A'LÂ SÛRESİ 83
ııı. T e ş b i h - N a m a z İ l iş k is i
Bu âyetin duaya çevrilen formunda dile getirilen û1-*
sübhâne rabbiye'l-a'lâ veya üUl-— sübhâne rabbiye'l-azîm şeklindeki
ifadelerde ism kelimesi yoktur; hem el-a'lâ, hem de ^.lâ«ll el-azîm ke
limeleri doğrudan rabb kelimesinin sıfatı olarak kullamlmışlardır. Bu kulla
nımlar da haklılığımızın bir delilidir.
Sûrenin bu ilk âyetini okuyunca, Hz. Peygamber'in
sübhâne rabbiye'l-a'lâ "Ey Yüce Rabbim, seni her türlü eksiklikten tenzih
ederim" dediği rivayetlerde yer almaktadır Aynısını söylemek bizim de
görevimizdir.
Bu âyet indirildiğinde Hz. Peygamber'in, "bunu secdelerinizde yapın"
buyurduğu, ayrıca "Yüce Rabbinin adım teşbih et" şeklindeki Vâkı'a 56/74,
96 ve Hâkka 69/ âyetler indirildiğinde ise "bunu da rukûlanmzda yapın"
diye emir buyurduğuna dair rivayetler bulunmaktadır Bu rivayetler çok
önemli bir hususa açıklık getirmektedir. Demek ki, rukûda ^.lâ»U
sübhâne rabbiye'l-'aztm, secdede ise L5JU-Vl OU.-—sübhâne rabbiye'l-a'lâ şek
linde teşbih yapmak "nâfile" değil, bir görevdir. Yüce Allah teşbihi emret