Karadeniz Tekerlemeleri

karadeniz tekerlemeleri

Özet:

Anonim halk edebiyatı içerisinde yer alan tekerlemeler, hem bağımsız bir türdür hem de masallardan çocuk sayışmacalarına kadar çok farklı edebî türler içerisinde kullanılmaktadır. Ahenk unsurlarının ön planda olduğu bu türde dikkati çeken hususlardan biri de anlamı ilk bakışta bilinmeyen çok sayıda kelimenin kullanılmasıdır: a. Hazara huzara Göz atanın gözü kızara b. Dırın dırın Andırın İki dükkân bir fırın c. Huuu dilik bidilik Saçlar başlar kıvırcık Sen bu oyundan çık d. Avrat var zamuru zort Avrat var çepeli mürt Avrat var hazreti mülk Örneklerde de görüldüğü gibi “hazara huzara”, “dırın dırın”, “dilik bidilik”, “zamuru zort”, “çepeli mürt” kelimeleri günlük kullanımda yok gibidir. Tekerlemelerde kullanılan bu tür kelimelerin anlamları ya da görevleri yok mudur? Çalışmanın amacı üzerinde pek düşünülmeyen tekerlemelerdeki bu tarz gizemli kelimelere dikkat çekerek o kelimelerin anlam ve görevlerini sorgulamaktır. Çalışmanın ilk aşamasında AB projesi kapsamında hazırlanan “Tek Tek Tekerleme/ Kahramanmaraş Tekerlemeleri” adlı kitap taranarak anlamları ilk bakışta çözümlenemeyen kelimeler araştırma konusu olarak seçilmiştir. İkinci aşamada Kahramanmaraşlılarla görüşme yapılarak tekerlemelerde geçen gizemli kelimelerin anlamları çözülmeye çalışılmıştır. Üçüncü aşamada yapılan görüşmelerden ve konuyla ilgili sözlüklerden hareketle bu kelimelerin anlamları ortaya çıkarılmış, anlamları bulunamayanların hangi amaçla kullanıldıkları tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

GÜNEŞ DUASI GELENEĞİ

Bölgede ortak olan bir başka kültür kodu ise, Rize Hemşin&#;de &#;Bubrik&#;, “Bubirdak” veya &#;Ablik Bublik,&#; Çayeli&#;nde &#;Heyva Heyva,&#; Trabzon&#;da &#;Kuçkuçura&#; veya &#;Gusgusdera&#; denilen bir gelenektir. Doğu Karadeniz&#;in yağışlı havasından bezginliğe düşen gençlerin bir araya gelmesi, hep birlikte şarkı söyleyip-dua ederek ev ev dolaşması ve güneşli hava istemesidir.

Ablik Bublik, Babra Bubrik yahut Bubirdak

Hemşin&#;de &#;Ablik Bublik&#; denilen Güneş Duası şöyle anlatılıyor: Yağışlı havaların fazla uzaması karşısında o mahalle veya köydeki çocuklar bir çalı süpürgesini beze sararak bebek görüntüsü verirler. Ellerine aldıkları kaşık ve tencerelerle ev ev dolaşarak, bir evin kapısına geldiklerinde bir grup;

&#;Ablik bublik ne istersin?&#; Diye sorar. Diğer grup ise koro halinde şunları söyler:

&#;Bir kaşık yağ isterim,

Tekneden kaymak isterim,

Verene bir koç oğlan,

Vermeyene kör, topal kız,

O da yansın ateşe.&#;

Bu şekilde evlerden toplanan yağ ve un ayrı kaplarda biriktirilerek sonra bir yerde ateş yakılarak hoşmeri yapılır ve eğlence ile birlikte yenilir. 98

Pazar Horti Köyü&#;nden Ahmet Caferoğlu&#;nun derlediği ve Babra Bubrik adı verilen Güneş Duasına ait sözler şu şekildedir:

Babra bubrik ne&#;sder

Kaşuk kaşuk yağ isder

Folden yumurta isder

Tekneden kaymağ isder

Verenun oğli olsun

Vermiyenun kör topal kizi olsun

Allah&#;dan güneş isder. 99

Rize&#;nin Hemşin kökenli Çocarçılar Mahallesi yaşlılarından derlenen Güneş Duası şöyle anlatılıyor:

&#;Yaylalarda havalar çok yağmurlu olduğundan gençler &#;bubirdak&#; düzenlerdi. &#;Bubirdak&#; çalı süpürgesinden yapılır, buna kol takılır, kırmızı fistan giydirilir, başına da puşi bağlanırdı. Ellerine kintaman (kıl torbası) alan beş on genç bubirdağı kollarından tutup kaldırarak ev ev gezdirirlerdi. Her gittikleri evin kapısında da şöyle derlerdi:

Bubirdağım bur ister,

Kaşık kaşık yağ ister,

kadelden kaymak ister,

un torbasından un ister,

kintamandan tuz ister,

Allah&#;ta kırmızı güneş ister.&#;

Çayeli&#;nde Heyva Heyva

Çayeli&#;nin Hemşin ile aynı ağız özelliğine sahip olmayan Şairler Deresi&#;nde geleneğin kalan kırıntılarından şu sözleri tespit edebildik.

&#;Heyva heyva kış çıksın da yaz gelsin,

Tepeler güneş ister,

Irmaklar serin ister,

Tekneler kaymak ister,

Kaşık kaşık yağ ister,

Petek petek bal ister,

Verenun ocağı şen olsun

Vermiyenun ocağı siranluk kalksun&#;

Baştaki &#;heyva heyva&#; kelimelerinin anlamı bilinmiyor. Isırgan otuna ise &#;siran&#; (metinde &#;siranluk&#;) denilmektedir.

Gençlerin en büyüğü veya en iyi bileni önden gider ve yukarıdaki gibi sözler söyleyip dua ederken takip eden çocuklar hep birlikte AMİN diye bağırırlar. Gezilen evlerden un, yumurta, peynir, yağ vb. toplanır. Denizin görülebileceği yüksek bir yerde, toplanan malzemeden çocuklara bir güzel muhlama yapılır ve hep birlikte yerler.

Trabzon&#;da Kuçkuçura yahut Gusgudera

Benzeri gelenek bütün bölge için söz konusudur ve son zamanlara kadar gençler tarafından yapılmaktaydı. Ömer Şen&#;in &#;Trabzon Tarihi&#; adlı araştırmasında &#;Kuçkuçura&#; veya &#;Gusgudera&#; adı altında benzeri ifadeleri görüyoruz:

&#;Güneş duası Trabzon yöresinde &#;kuçkuçura&#; veya gusgudera&#; adıyla bilinmekteydi. Bu dua geleneğinin temelinde; Trabzon bölgesi yaylalarının fazla yağış alması ve güneşin özlenmesi yatmaktadır.&#; Geleneksel olarak yapılan tören ise şu şekilde anlatılıyor. &#;Tören; yayla ve obanın gençlerinin akşamleyin toplanıp işbölümü yapmasıyla başlar. Tören topluluğu; gece çıra veya feneri tutan çırakmancı, kemençi, toplanıp yiyeceklerin konacağı kapları veya kazanı taşıyanlar, horoncular ve diğer katılımcılardan oluşturulurdu. Topluluk kemençe eşliğinde türkü söyleyerek ve horon oynayarak yaylanın evlerini birer birer ziyaret ederler, evlerin kapısında yere çömelerek kuçkuçura törenlerinde söylenmesi gelenek olan tekerleme türküleri söylerlerdi&#;. Bu şekilde pek çok evden toplanan yiyecekler bir yerde toplanır, verilen un, yağ, kaymak ve peynirlerden &#;lap&#; veya &#;hoşmeri&#; adlı yemek hazırlanır ve birlikte yenirdi.&#;

Ahmet Caferoğlu, Trabzon-Yomra-Gahali Köyü&#;nden şu sözleri derlemiştir:

Guza guza

Gus guruza

Allah&#;dan güneş isderuz

Hanunnardan gaymag isderuz

Verenun teknesine bereket

Vermiyenun teknesine başum gadar

Bir kokmiş siçan düşsun

Caferoğlu Güneş Duası geleneğine, 11 yıldan beri gezdiği ilde rastlamadığını, Türkiye&#;de sadece Trabzon ve Rize&#;de bulunduğunu ifade ediyor. Bölgede tespit ettiği edebiyat nevileri içinde kendisin en çok Güneş duasının ilgilendirdiğini belirterek, &#;karakter ve şekil itibariyle tamamiyle Azerbaycan&#;dakinin aynı olduğundan, bu da vaktiyle tespit ettiğim veçhile Şamanizm dini bakiyesinden başka bir şey olmasa gerektir&#; diyor.

Azerbaycan&#;da Godu Godu

Aynı geleneğin Azerbaycan&#;da da bulunduğunu Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü teyit ediyor. Şimdi bu sözlüğün &#;Godu godu&#; maddesini okuyalım:

&#;Godu-godu: Eskiden ardı arkası kesilmeden yağmur yağdığında köy çocuklarının toplaşarak kapı kapı dolaşıp türkü söyleme merasimi ve bu merasimlerde okunan türkülerin kendisi.&#;

Azerbaycan’da uzun zaman yağmur yağdığında, godu yaptıkları birisini gelincik gibi kırmızıya bezeyip güneşi çağırmak için gezdirip mani okuturlar kuraklık vakti ise yağmur yağdırmak için goduyu ot ve küçük dallarla bezeyip mani okuta okuta gezdirirler. Bu sırada ahali godunun üstüne su serper ve gezdirenlere pay verirler. Bu merasimi eskiden efsun la uğraşanların yaptığı kanaati mevcuttur. Bu kanaat de Caferoğlu’nun Şamanizm bağlantısını teyid eder niteliktedir.

Söylenen mani ise şöyledir:

godu godunu gördün mü?
godu ya selam verdin mi?
godu burdan geçende
kirmizi gün gördünmü?

yağ verin yağlamaya
bal verin bağlamaya
godu gülmek isteyir
goymayın ağlamaya

goduya gaymak gerek
kablara yaymak gerek
godu gün çıkarmazsa
gözlerin oymak gerek

godu godu dursana
gomceni doldursana
godunu yola salsana

godu balçığa batmıştı
garmakadım çıkarttım

kızıl kayadibinden
kırmızı gün çıkarttım

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;

kara tağuk kanadi

kim vurdu kim sanadi
goyceliğe gitmiştim

it baldırım daladı

yağ verin yağlamaya

bal verin bağlamaya
verenin oğlu olsun

vermeyenin kızı olsun
bir gözü de kör olsun

tandıra düşsün kırmızı pişsin

Hemşin, Çayeli, Trabzon ve Azerbaycan&#;da tespit edilen Güneş Duası ve manilerin arasında şaşılacak benzerlikler vardır. Bunlardan birincisi her birinde Güneş Duası&#;nın aynı şekilde cereyan etmesidir. Kapı kapı dolaşılıp mani söylenmekte ve evlerden yiyecek maddeleri toplanmaktadır.

İkinci büyük benzerlik her birinde farklı isimlendirilse de, korkuluk benzeri bir şeyin kırmızı kumaşlarla süslenmesi ve gezdirilmesi sözkonusudur. Azerbaycan&#;da kırmızı giydirilen bir kişi olduğu ifade edilmektedir.

Şaşılacak derecede benzer olan bir diğer özellik ise verene dua edilirken vermeyene beddua edilmesidir. Üstelik de örneklerin hepsinde &#;verenin &#; vermeyenin&#; teması ve kelimeleri aynen geçmektedir. Hemşin ve Azeri örneklerinde; &#;Verene bir koç oğlan, Vermeyene kör, topal kız, O da yansın ateşe.&#; (Hemşin) ve &#;vermeyenin kızı olsun, bir gözü de kör olsun, tandıra düşsün kırmızı pişsin &#; (Azeri) şeklinde müthiş bir benzerlik sözkonusudur.

Anlaşıldığı gibi, aynı kültür kodu hem Azerbaycan hem de Karadeniz Bölgesinin Trabzon ve Rize illerinde söz konusudur. Üstelik geleneğin yapılış şeklinden, söylenen manilere kadar hemen her şey son derecede benzemektedir.

Sonuç

Sonuç olarak, bugün Türkiye&#;de Karadeniz ve Karadenizli deyince akla gelen; &#;uşak&#;, &#;haçan&#;, &#;haboyle&#; ve benzeri kelimeler başta olmak üzere, Karadeniz&#;e has pek çok mahalli kelime Azerbaycan Türkçesi&#;nde de mevcuttur. Güney Azerbaycan&#;ın en önemli şehri olan Tebriz&#;de yazılmış Haydar Babaya Selam şiirindeki kelime ve dil benzerlikleri de önemli bir gösterge durumundadır. Azeri Türkçesi ile Doğu Karadeniz ağzı arasındaki yapı benzerliklerinin azımsanamayacak kadar fazla olduğu gösterilmiştir. Son olarak Güneş Duası geleneğinin Trabzon ve Rize ile Azerbaycan arasında ortak bir kültür kodu olduğu tespit edilmiştir.

Tespit ettiğimiz Azerbaycan dil ve kültür özelliklerinin; basın, yayın, eğitim ve benzeri öğrenme yöntemleri ile Doğu Karadeniz’de edinilmesi mümkün olmadığına göre göçlerle buralara gelmiş olduklarını kabul etmemiz gerekiyor. Bu noktada, Tebriz’de yoğun olarak yaşayan Azerilerin Doğu Karadeniz’e gelmiş oldukları halde, tebası oldukları Akkoyunlu ismiyle anılmış olmaları ihtimali akla geliyor. Verilen bilgiler ışığında, İslam öncesi dönemdeki göçlerle gelen Kıpçak ve Kuman unsurlardan sonra, Doğu Karadeniz’e gelen Müslüman Oğuz Türklerinin önemli oranda Azeri unsuru taşıdıklarını söyleyebiliriz.

&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;&#;

98 Rize kültür Derlemeleri, s

99 Caferoğlu, Kuzey Doğu İllerimiz&#; s

Rize Kültür Derlemeleri, s

Ömer Şen, Trabzon Tarihi, Derya Kitabevi yayını, Trabzon, s

Caferoğlu, Kuzey Doğu İllerimiz&#; ss

Caferoğlu, Kuzey Doğu İllerimiz&#; funduszeue.info

Altaylı

Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi, Azer Neşir yayını, Bakü, , 3.C. s.

Azerbaycan Klasik Edebiyyatı Kitabı (20 Cilt) , 1. Cilt, Folklor,
Halk Edebiyyatı Bölümü s.

Azerbaycan Folkloru Antologyası Azerbaycan Sovyet İlimler Akademyası Neşriyat, Bakü, s. (Not: Dipnot verilen üç Azerbaycan kaynağındaki bilgiler Bakü&#;den Hanife Kübra tarafından aktarılmıştır.)