Edebiyat Cümlenin Ögeleri
kaynağı değiştir]
Yüklem cümlede bir iş, oluş, hareket vs. bildiren; cümleyi yargıya bağlayan ögedir. Yüklemsiz cümle kurulamaz.
Eksiltili olmayan bir cümle kurabilmek için yalnızca yüklem yeterlidir. Yüklem genelde cümle sonunda bulunur. Yüklemi bir fiilin çekimlenmesiyle oluşan fiil cümlelerinin yanı sıra, bir adın ek-fiil eki almasıyla da bir isim cümlesi oluşturulabilir.
Özellikleri;
1- Yüklem genellikle cümlenin sonunda bulunur. Başında ya da ortasında bulunabilir.
2- Fiil olan sözcükler dışında isim ve isim soylu sözcüklerden oluşabilir.
3- Cümlede birden fazla yüklem bulunabilir.
4- İkilemeler, tamlamalar, birleşik fiiller ve deyimler cümlede yüklem olabilir.
Özne[değiştir Bir duygu, düşünce veya durumu tam olarak anlatan sözcük ya da söz öbeklerine cümle (tümce) denir. Cümle, özne ve yüklem gibi temel; nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleci gibi yardımcı ögelerden oluşur.
Şimdi cümlenin ögelerine tek tek değinelim.
1. YÜKLEM
Cümlede kip ve zaman bildirerek yargıyı ortaya koyan temel unsurdur. Yüklem, tek başına cümle özelliği gösterir. Diğer ögeler yüklemin tamamlayıcı ögeleridir.
Cümlede yüklemi bulmak için herhangi bir öğeye soru soramayız. Onu çekimli durumda bulunan sözcüklerden anlarız. Örneğin;
“Anlıyorum” sözcüğü “anlamak” eyleminin şimdiki zamanla çekimlendiğini gösteriyor. Öyleyse yargı bildiriyor demektir. Dolayısıyla bu, bir cümledir.
“Bugün mutfakta anneme yardım ettim.”
cümlesindeki altı çizili söz birleşik fiil olduğu için,
“Çiftçinin ambarı sabanın ucundadır.”
cümlesindeki altı çizili söz isim tamlaması olduğundan,
“Türkçe dersimize giren kişi genç bir öğretmendi.”
cümlesindeki altı çizili kısım ise sıfat tamlaması olduğundan bölünemez ve bu şekilde yüklem olur.
2. ÖZNE
Cümlede yüklemin bildirdiği işi, hareketi yapan ya da oluş içinde bulunan öğedir. Cümlenin temel öğesidir. Ancak her cümlede bulunmak zorunda değildir.
Cümlede özneyi bulmak için yükleme “kim” ve “ne” sorularını sorarız. Ancak özellikle “ne” sorusu, nesneyi bulmak için de sorulduğundan, biz özne sorusunu yükleme değişik biçimde sorarız. Örneğin;
“Bu elbiseyi annem aldı.”
cümlesinde “aldı” yüklemdir. Özneyi bulmak için yükleme “Alan kim?” diye soruyoruz. Cevap olarak “annem” geliyor. Öyleyse cümlenin öznesi bu sözcüktür.
Cümlede özne yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi, açık olarak verilebileceği gibi, yüklemin çekiminden de çıkarılabilir. Cümlede olmayan, yüklemdeki kişi eklerinden anlaşılan bu tür öznelere “gizli özne” adı verilir.
“Ders çalışmana yardım ederim.”
cümlesinin yüklemi “yardım ederim” sözcüğüdür. Özneyi bulmak için “Yardım eden kim?” diye soruyoruz, “Ben” cevabı geliyor; ancak bu söz cümlede yok, biz bunu yüklemin bildirdiği kişiden çıkarıyoruz. Öyleyse bu cümlenin öznesi gizli öznedir. Bu özne cümlede var olan ögelerden biri sayılmaz.
Yani “Gördüm.” cümlesinde öznenin “ben” olduğu görülse bile bu cümle sadece yüklemden oluşmuş sayılır.
Bazı cümlelerde işi yapan belli değildir. Bu cümlelerde işten etkilenen öğe sözde özne kabul edilir.
“Sokaklar çok güzel temizlendi.”
cümlesinde işi yapan belli değildir. Ama işten etkilenen öğe vardır. “Temizlenen ne?” sorusu bize “sokaklar” sözcüğünü veriyor. Bu şekildeki öznelere sözde özne denir.
Bazı cümlelerde ise özne bulunmaz. Yani eylemi yapan bazen belli değildir.
“Yağmurlu havalarda geziye gidilmez.”
cümlesinde “gidilmeyen ne, gidilmeyen kim?” gibi sorulara cevap alınmaz. Öyleyse cümlenin öznesi yoktur.
3. NESNE
Cümlede yüklemin bildirdiği işten etkilenen öğedir. Yükleme sorulan “kimi, neyi, ne” sorularına cevap verir. Nesneler hâl ekini alıp almamalarına göre iki grupta incelenir.
a. Belirtili Nesne
Nesne görevinde bulunan söz, “-i” hâl ekini almışsa, nesneye belirtili nesne denir.
“Kitabı öğretmenden aldı.”
cümlesinde “kitabı” nesnesi “-i” hal eki aldığından belirtili nesnedir.
b. Belirtisiz Nesne
Nesne görevinde bulunan söz “-i” hâl ekini almamışsa buna, belirtisiz nesne denir.
“Akşama kadar odasında kitap okudu.”
cümlesinde “kitap” nesnesi bu eki almamış ve belirtisiz nesne olmuştur.
4. DOLAYLI TÜMLEÇ
Yüklemin yöneldiği, bulunduğu, çıktığı yeri gösteren öğedir. Yükleme sorulan “-e”, “-de” ve “-den” hâl eklerini alan sorulara aynı ekleri alarak cevap veren sözcük ya da söz öbekleri dolaylı tümleç görevinde bulunur. Soruların ve cevapların aynı ekleri alması zorunluluğu, bunun diğer ögelerle karışmasına engel olur.
“Çözemediği soruları bana sorar.”
cümlesinde altı çizili öğeyi bulabilmek için yükleme “kime” sorusunu soruyoruz. Soru da cevap da aynı eki almış. Öyleyse “bana” sözü dolaylı tümleçtir.
“Akşama eve geç kalmayın.”
cümlesinde altı çizili sözcük de “-e” hâl ekini almıştır. Ancak bu ögeyi bulmak için yükleme “ne zaman” sorusunu soruyoruz. Görüldüğü gibi soru hâl eki almadan soruluyor. Öyleyse bu, “-e” hâl eki almış olmasına rağmen dolaylı tümleç değildir.
Aynı durumu “-de” ve “-den” eklerinde de görebiliriz.
“Sabah erkenden dağa çıkacağız.”“Öğrenciler henüz dersten çıkmadı.”“Okulun bahçesinde top oynadık.cümlelerindeki altı çizili sözler dolaylı tümleçtir.
5. ZARF TÜMLECİ
Yüklemin zamanını, durumunu, miktarını, yönünü, koşulunu vb. bildiren ögelerdir. Bunların her biri değişik bir soruyla bulunur.
“Yazın bol bol kitap okuyacağım.”
cümlesindeki altı çizili zarf “ne zaman”,
“Arabamız engebeli yolda ağır ağır ilerliyordu.”
cümlesinde altı çizili zarf “nasıl”,
“Çocuğun dersleri şaşılacak kadar iyiydi.
cümlesindeki altı çizili zarf “ne kadar”,
“Ayakkabıları içeri alın.”
cümlesindeki altı çizili zarf “nereye” sorusuna cevap vermiştir. Yükleme sorulan bu sorulara cevap veren ögeler daima zarftır.
CÜMLE VURGUSU
Cümlede asıl anlatılmak istenen öge vurgulanır. Biz konuşurken, önemsediğimiz ögeyi cümlenin herhangi bir yerinde ses tonumuzu yükselterek vurgulayabiliriz. Ancak yazıda bunu yapamayacağımızdan, vurgulamak istediğimiz öğeyi yükleme yaklaştırırız. Yani cümlede yükleme en yakın öğe, en çok vurgulanan öğedir.
“Babam bizi dün fuara götürdü.”
cümlesinde yükleme en yakın olduğu için dolaylı tümleç,
“Babam bizi fuara dün götürdü.”
cümlesinde yükleme en yakın olduğu için zarf tümleci;
“Babam fuara dün bizi götürdü.”
cümlesinde yükleme en yakın olduğu için nesne;
“Dün fuara bizi babam götürdü.”
cümlesinde yükleme en yakın olduğu için özne vurguludur.
ARA SÖZ
Cümleyi söylerken söz arasına sıkıştırılan, bazen bir öğenin açıklayıcısı, bazen cümle dışı unsur olan söz veya söz öbeklerine ara söz denir.
“Büyüdüğüm o güzel şehri, Bursa’yı, asla unutamam.”
cümlesinde “Bursa’yı” ara sözü cümlenin nesnesinin açıklayıcısı olarak kullanılmıştır. Ara söz daima açıkladığı öğeden sonra gelir.
Ayrıca Bkz.Cümlenin Öğeleri Konu Testleri
Cümle Öğeleri AçıklamasıCümle Öğelerinin Görevleri Nedircümlenin öğeleriCümlenin Öğeleri Konu AnlatımıCümlenin Öğeleri NelerdirCümlenin Öğeleri Örnekleri
Cümlenin ögeleri konu anlatımı ve ders özeti: Cümlenin ögeleri nelerdir, nasıl bulunur?
Zarf Tümleci
Yön, zaman, sebep, miktar ve şart bildirerek yüklemi tamamlayan ve yükleme sorulan “ne zaman, nasıl, niçin, niye, neden, ne kadar, ne şekilde?” gibi sorulara cevap veren söz ya da söz öbekleri cümlede zarf tümleci olarak kullanılırlar.
Örnek:
- Yarın seni almaya geleceğim. (Buradaki yarın sözcüğü ne zaman sorusunun cevabı olduğu için zarf tümleci görevinde bulunmaktadır.)
- Bursa’ya varmamıza az kaldı. (Buradaki az sözcüğü ne kadar sorusunun cevabı olduğu için zarf tümleci görevindedir.)
Not: Aşağı, yukarı, içeri, dışarı, ileri, geri vb.” sözcükler, yalın halde kullanıldığında zarf tümlecidir.
Örnek:
- Başını yukarı kaldırdı.
- Birden ileri fırladı.
Edat Tümleci
Cümle içerisinde yüklemin neyle, kiminle ve hangi amaçla yapıldığını gösteren söz öbeklerine edat tümleci denir. Yükleme sorulan “ne ile, ne için, kiminle, kimin için” sorularıyla bulunur.
Örnek:
- Bu konuşmayı dostlarıyla yapmış. (Cümle içindeki dostlarıyla sözcüğü kiminle sorusunun cevabı olduğu için edat tümleci görevindedir.)
- Her şeyi senin için yaptım. (Buradaki senin için söz öbeği, ne için sorusunun cevabı olduğundan cümle içinde edat tümleci görevinde bulunmaktadır.
- Ara Söz
Herhangi bir ögenin açıklayıcısı olarak cümleye giren, iki virgül veya iki kısa çizgi arasında yer alan ve bazen bağımsız olarak da cümleye girebilen sözcük ya da sözcük gruplarına ara söz denir.
Örnek:
- Dün akşam İstanbul’a, babasının yaşadığı şehre, gitmiş. (Dolaylı Tümleç)
- Beni, en sevdiğin arkadaşını, kıracak mısın? (Nesne
Not: Yukarıdaki örneklerde de olduğu gibi ara sözler cümle içinde özne, nesne ve dolaylı tümleç gibi görevlerde bulunurlar.
Cümlenin Ögelerini Bulma
Yüklem: Cümle içinde yüklemi bulmak için herhangi bir soru yoktur.
Özne: Yükleme sorulan ‘’kim ve ne’’ soruları ile bulunur.
Nesne: Yükleme sorulan ‘’kimi, ne, neyi’’ soruları ile bulunurlar.
Dolaylı Tümleç: Yükleme sorulan ‘’kime, kimde, kimden; nereye, nerede, nereden; neye, neyde, neyden” gibi sorularla bulunur.
Zart Tümleci: Yükleme sorulan “ne zaman, nasıl, niçin, niye, neden, ne kadar, ne şekilde’’ soruları ile bulunurlar.
Edat Tümleci: Yükleme sorulan ‘’ne ile, ne için, kiminle, kimin için’’ soruları ile bulunurlar.
Ögelerine Ayrılmış Cümleler Örnek
- Yaz gelince, Antalya’ya gideceğiz.
Gideceğiz: Yüklem
Yaz gelince: Zart Tümleci
Antalya’ya: Dolaylı tümleç
Not: Ayrıca bu cümlede ‘’biz’’ gizli özne konumundadır.
- Arkadaşım bu akşam kitabımı getirecek.
Gelecek: Yüklem
Arkadaşım: Özne
Bu akşam: Zarf Tümleci
Kitabımı: Belirtili Nesne
Cümlenin Ögeleri Örnek Test Soruları
1-) Aşağıdaki cümlelerden hangisi özne ve yüklemden oluşmaktadır?
A) Ben kendi şehrimin havasını tanımaz mıydım?
B) Duyulduğundan emin olmak için biraz bekledi.
C) Düşmemek için bir ağaca yaslandım.
D) Kırışıklıklar içindeki esmer yüzü açıktı.
E) Bakışları beni delerek geçti.
2-) Aşağıdaki cümlelerden hangisi ögelerine yanlış ayrılmıştır?
A) Gölgelerin enine kestiği/sokağın ıssızlığında/biraz daha/yürüdüm.
B) Cıvıl cıvıl sesler gelmeye başlayınca / kulak kabarttım.
C) Sağa sola dağılmış çocukların haykırışları / bitecek gibi / görünmüyordu.
D) Utançtan kıpkırmızı, terden sırılsıklam ve korkudan titreyerek / koştular / içeri.
E) Dersliğin açık kapısından / içeri / uzattım / başımı.
Cümlenin Ögeleri 11. Sınıf Edebiyat
CÜMLENİN ÖGELERİ
Cümlenin ne olduğunu ve anlam özelliklerini öğrendikten sonra cümlenin dil bilgisi ile ilgili kısmına geçebiliriz. Cümle içindeki sözcüklerin tek başlarına ya da diğer sözcüklerle grup oluşturarak yaptıkları göreve “öge” denir. Cümlenin ögelerini temel ve yardımcı olmak üzere iki grupta incelemek gerekir:
Temel Ögeler
Bir düşünceyi ya da duyguyu anlatabilmek için en az iki öge gereklidir. Bunlar yüklem ve öznedir. Bunlara cümlenin temel ögeleri denir.
1. Yüklem: Cümledeki işi, hareketi, yargıyı bildiren çekimli unsurdur. Yüklem olmadan cümle oluşmaz. İsim ya da fiil soylu sözcükler yüklem olabilir.
NOT: Yüklemi bulmak için herhangi bir soru yoktur.
Örnek: Babam yıllarca fabrikada çalıştı.(Fiil)
Kardeşimin adı, Gül’dür. (İsim)
Yüklem tek bir sözcükten oluşabileceği gibi sözcük grubundan da oluşabilir.
Örnek: Türkiye, benim vatanımdır.
Köy öğretmenleri, eğitimin melekleridir.
Cümlenin ögeleri bulunurken isim ve sıfat tamlamaları, deyimler, ikileme, unvan, sayı, tarih… vs. öbeği gibi söz öbekleri birbirinden ayrılmaz. Bütün olarak öge görevi üstlenir. Temel ya da yardımcı öge olabilirler.
2. Özne: Fiil cümlelerinde yüklemin bildirdiği işi yapan kişi ya
da isim cümlelerinde yargıya konu olan unsurdur. “Kim?”
ya da “Ne?” sorusu ile bulunur.
Örnek: Anneler, çocukları için endişelenir. (Kim?)
Peynir, kemik gelişimi için önemlidir. (Ne?)
Özne Çeşitleri
a. Gerçek ve Gizli Özne
Gerçek özne, yüklemin bildirdiği yargıyı gerçekleştiren ya da yargının konusu olan varlığın cümlede açıkça ifade edilmesidir. Gizli özne ise cümlede açıkça yer almaz ancak yüklemin çekiminden anlaşılır.
Örnek: Ali, yarın bizi kahvaltıya çağırdı. (“Kim?” sorusuyla bulunan, fiil cümlesinin gerçek öznesi.)
Hava, bugün pırıl pırıl. (“Ne?” sorusuyla bulunan, isim cümlesinin gerçek öznesi.)
Basketbol maçına gitmiş. (“Kim?” sorusuyla “0″ cevabı alınır. Fiil cümlesinin gizli öznesi.)
Çok yapışkandı. (“Ne?” sorusuyla “0″ cevabı alınır. İsim cümlesinin gizli öznesi.)
b. Sözde Özne
Eylemin kim tarafından yapıldığı belli olmayan cümlelerde işten etkilenen unsura sözde özne denir. Yüklemi oluşturan fiilin “-l” ya da “-n” eki almış olması gerekir.
NOT: İsim cümlelerinde sözde özne aranmaz.
Örnek: Camlar kısa sürede sil-in-di. (Camların kim tarafından silindiği bilinmez. “Camlar” sözde öznedir.)
Sınav sonuçları açıkla-n-dı. (Sınav sonuçlarının kimin tarafından açıklandığı bilinmez. “Sınav sonuçları” sözde öznedir.)
YARDIMCI ÖGELER
1) NESNE
Öznenin yaptığı işten etkilenen ögedir.
Yükleme sorulan “neyi”, ”kimi , nereyi” ve “ne” sorularına cevap verir.
Nesne, belirtme ekini alıp alamamasına göre ikiye ayrılır.
Bir cümlede birden çok nesne kullanılabilir.
Birden çok yüklemi olan cümlelerde nesne ortak kullanılabilir.
Nesne; isim, zamir, sıfat ve isim tamlaması veya cümleden oluşabilir.
a) Belirtili Nesne
İsmin belirtme durum “-ı, -i” ekini alır.
Yükleme sorulan “neyi, kimi, nereyi” sorularına cevap verir.
Sorulur da cevap veren sözcük de belirtme ekini alır.
b) Belirtisiz Nesne
Yalın durumdaki nesnedir, yani isim durum eklerinden birini almaz.
Özne bulunduktan sonra, yükleme sorulan “ne” sorusuna cevap olur.
Uyarı: Yüklemi isim olan cümlelerde nesne bulunmaz fakat bazı isim cümlelerinde nesne kullanılabilir.
- “Ben varlığımı ve başarımı sana borçluyum.” cümlesinin yüklemi olan ”borçluyum” sözcüğü isimdir, bu sebeple cümlede nesne olmaması gerekmektedir fakat cümlede geçen “varlığımı ve başarımı” sözü nesnedir.
2) DOLAYLI TÜMLEÇ
Yüklemin bildirdiği işin, oluşun, yargının yöneldiği, bulunduğu ve ayrıldığı yeri ve yönü bildiren ögelere dolaylı tümleç denir.
Dolaylı tümleç, bazı dil bilgisi kitaplarında “yer tamlayıcısı” olarak da geçer.
Dolaylı tümleç olan sözcükler, ismin yönelme (-e hali), bulunma (-de hâli) ve ayrılma (-den hâli) durum eklerinden birini alır.
Hem dolaylı tümleci buldurmaya yönelik sorular hem de dolaylı tümleç olan sözcük ya da söz grubu durum eklerini (-e, -de, —den) mutlaka alır.
Bir cümlede birden çok dolaylı tümleç kullanılabilir.
Birden çok yüklemi olan cümlelerde dolaylı tümleç ortak kullanılabilir.
Dolaylı tümleci buldurmaya yönelik sorular şunlardır:
Aşağıdaki tablodaki cümlelerde geçen dolaylı tümleçlerin hangi sözcük türü ve söz grubu olduğu belirtilmiştir.
Uyarı: Deyim kalıbı içinde yer alan “-e, -de, -den” durum eklerini alan sözcükler dolaylı tümleç olmaz.
- Dillerde dolaşmak
- Dile düşmek
- Gözden düşmek
”-e, -de, -den” hâl eklerini alan her sözcük dolaylı tümleç olmaz; “neden (sebep)”, “zaman” ve “durum” anlamı katan bu ekler zarf tümleci yapar.
”-e, -de, -den” eklerini alan sözcüklerin ya da söz öbeklerinin dolaylı tümleç mi, zarf tümleci mi olduğu belirtilmiştir.
3) ZARF TÜMLECİ
Zart tümleci, ”belirteç tümleci“ olarak da adlandırılır.
Yüklemi, durum, zaman, sebep, yer—yön, miktar (ölçü / azlık—çokluk) ve soru bakımından tamamlayan sözcük ya da söz öbeğidir.
Zarf görevli sözcükler cümlede “zarf tümleci” olur.
Bir cümlede birden çok zart tümleci kullanılabilir.
Birden çok yüklemi olan cümlelerde zarf tümleci ortak kullanılabilir.
Soruları: Nasıl, niçin, ne diye, niye, neden, ne zaman, ne kadar, nereye, nere…
Uyarı: Yer—yön bildiren sözcükler ek almadan “nereye” sorusuna cevap verirse zarf tümleci; “-e, -de, -den” eklerini alırsa dolaylı tümleç olur, belirtme eki ”-ı, -i” ekini alırsa nesne, iyelik ekini alırsa özne olur.
Uyarı: İsim soylu yükleme sorulan “nasıl” sorusunun cevabı zarf tümleci olmaz, yüklemi niteleyen sıfat olur.
- Sait Faik, etkileyici bir yazardı. (sıfat)
- Sait Faik, etkileyici yazardı öykülerini. (zarf tümleci)
4) EDAT TÜMLECİ
Edat tümleci, “ilgeç tümleci” olarak da adlandırılır.
Yüklemi “araç , amaç”, “birliktelik”, “özgüleme” açısından tamamlayan ögedir.
Yükleme sorulan “ne ile”, “kim ile”, “ne için”, “kim için” sorularına cevap verir.
Uyarı: Edat tümlecini zart tümleci sayan dil bilgisi kaynakları da vardır ancak ÖSYM 2004’te sorduğu bir soruda “ilgeç tümleci” kavramını kullanmıştır, bu da ÖSYM’nin ilgeç (edat) tümlecini kabul ettiğini göstermektedir.
“İle” sözcüğü durum, “için” sözcüğü sebep anlamı kattığında zart tümleci oluşturur.
- Yazar, özgün bir anlatımı benimsediği için çok okunuyor. (sebep)
- Ozan, her şeyi sevgiyle dile getirir. (durum)
nest...
Bir duygu, düşünce veya durumu tam olarak anlatan sözcük ya da söz öbeklerine cümle (tümce) denir. Cümle, özne ve yüklem gibi temel; nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleci gibi yardımcı ögelerden oluşur.
Şimdi cümlenin ögelerine tek tek değinelim.
1. YÜKLEM
Cümlede kip ve zaman bildirerek yargıyı ortaya koyan temel unsurdur. Yüklem, tek başına cümle özelliği gösterir. Diğer ögeler yüklemin tamamlayıcı ögeleridir.
Cümlede yüklemi bulmak için herhangi bir öğeye soru soramayız. Onu çekimli durumda bulunan sözcüklerden anlarız. Örneğin;
“Anlıyorum” sözcüğü “anlamak” eyleminin şimdiki zamanla çekimlendiğini gösteriyor. Öyleyse yargı bildiriyor demektir. Dolayısıyla bu, bir cümledir.
“Bugün mutfakta anneme yardım ettim.”
cümlesindeki altı çizili söz birleşik fiil olduğu için,
“Çiftçinin ambarı sabanın ucundadır.”
cümlesindeki altı çizili söz isim tamlaması olduğundan,
“Türkçe dersimize giren kişi genç bir öğretmendi.”
cümlesindeki altı çizili kısım ise sıfat tamlaması olduğundan bölünemez ve bu şekilde yüklem olur.
2. ÖZNE
Cümlede yüklemin bildirdiği işi, hareketi yapan ya da oluş içinde bulunan öğedir. Cümlenin temel öğesidir. Ancak her cümlede bulunmak zorunda değildir.
Cümlede özneyi bulmak için yükleme “kim” ve “ne” sorularını sorarız. Ancak özellikle “ne” sorusu, nesneyi bulmak için de sorulduğundan, biz özne sorusunu yükleme değişik biçimde sorarız. Örneğin;
“Bu elbiseyi annem aldı.”
cümlesinde “aldı” yüklemdir. Özneyi bulmak için yükleme “Alan kim?” diye soruyoruz. Cevap olarak “annem” geliyor. Öyleyse cümlenin öznesi bu sözcüktür.
Cümlede özne yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi, açık olarak verilebileceği gibi, yüklemin çekiminden de çıkarılabilir. Cümlede olmayan, yüklemdeki kişi eklerinden anlaşılan bu tür öznelere “gizli özne” adı verilir.
“Ders çalışmana yardım ederim.”
cümlesinin yüklemi “yardım ederim” sözcüğüdür. Özneyi bulmak için “Yardım eden kim?” diye soruyoruz, “Ben” cevabı geliyor; ancak bu söz cümlede yok, biz bunu yüklemin bildirdiği kişiden çıkarıyoruz. Öyleyse bu cümlenin öznesi gizli öznedir. Bu özne cümlede var olan ögelerden biri sayılmaz.
Yani “Gördüm.” cümlesinde öznenin “ben” olduğu görülse bile bu cümle sadece yüklemden oluşmuş sayılır.
Bazı cümlelerde işi yapan belli değildir. Bu cümlelerde işten etkilenen öğe sözde özne kabul edilir.
“Sokaklar çok güzel temizlendi.”
cümlesinde işi yapan belli değildir. Ama işten etkilenen öğe vardır. “Temizlenen ne?” sorusu bize “sokaklar” sözcüğünü veriyor. Bu şekildeki öznelere sözde özne denir.
Bazı cümlelerde ise özne bulunmaz. Yani eylemi yapan bazen belli değildir.
“Yağmurlu havalarda geziye gidilmez.”
cümlesinde “gidilmeyen ne, gidilmeyen kim?” gibi sorulara cevap alınmaz. Öyleyse cümlenin öznesi yoktur.
3. NESNE
Cümlede yüklemin bildirdiği işten etkilenen öğedir. Yükleme sorulan “kimi, neyi, ne” sorularına cevap verir. Nesneler hâl ekini alıp almamalarına göre iki grupta incelenir.
a. Belirtili Nesne
Nesne görevinde bulunan söz, “-i” hâl ekini almışsa, nesneye belirtili nesne denir.
“Kitabı öğretmenden aldı.”
cümlesinde “kitabı” nesnesi “-i” hal eki aldığından belirtili nesnedir.
b. Belirtisiz Nesne
Nesne görevinde bulunan söz “-i” hâl ekini almamışsa buna, belirtisiz nesne denir.
“Akşama kadar odasında kitap okudu.”
cümlesinde “kitap” nesnesi bu eki almamış ve belirtisiz nesne olmuştur.
4. DOLAYLI TÜMLEÇ
Yüklemin yöneldiği, bulunduğu, çıktığı yeri gösteren öğedir. Yükleme sorulan “-e”, “-de” ve “-den” hâl eklerini alan sorulara aynı ekleri alarak cevap veren sözcük ya da söz öbekleri dolaylı tümleç görevinde bulunur. Soruların ve cevapların aynı ekleri alması zorunluluğu, bunun diğer ögelerle karışmasına engel olur.
“Çözemediği soruları bana sorar.”
cümlesinde altı çizili öğeyi bulabilmek için yükleme “kime” sorusunu soruyoruz. Soru da cevap da aynı eki almış. Öyleyse “bana” sözü dolaylı tümleçtir.
“Akşama eve geç kalmayın.”
cümlesinde altı çizili sözcük de “-e” hâl ekini almıştır. Ancak bu ögeyi bulmak için yükleme “ne zaman” sorusunu soruyoruz. Görüldüğü gibi soru hâl eki almadan soruluyor. Öyleyse bu, “-e” hâl eki almış olmasına rağmen dolaylı tümleç değildir.
Aynı durumu “-de” ve “-den” eklerinde de görebiliriz.
“Sabah erkenden dağa çıkacağız.”“Öğrenciler henüz dersten çıkmadı.”“Okulun bahçesinde top oynadık.cümlelerindeki altı çizili sözler dolaylı tümleçtir.
5. ZARF TÜMLECİ
Yüklemin zamanını, durumunu, miktarını, yönünü, koşulunu vb. bildiren ögelerdir. Bunların her biri değişik bir soruyla bulunur.
“Yazın bol bol kitap okuyacağım.”
cümlesindeki altı çizili zarf “ne zaman”,
“Arabamız engebeli yolda ağır ağır ilerliyordu.”
cümlesinde altı çizili zarf “nasıl”,
“Çocuğun dersleri şaşılacak kadar iyiydi.
cümlesindeki altı çizili zarf “ne kadar”,
“Ayakkabıları içeri alın.”
cümlesindeki altı çizili zarf “nereye” sorusuna cevap vermiştir. Yükleme sorulan bu sorulara cevap veren ögeler daima zarftır.
CÜMLE VURGUSU
Cümlede asıl anlatılmak istenen öge vurgulanır. Biz konuşurken, önemsediğimiz ögeyi cümlenin herhangi bir yerinde ses tonumuzu yükselterek vurgulayabiliriz. Ancak yazıda bunu yapamayacağımızdan, vurgulamak istediğimiz öğeyi yükleme yaklaştırırız. Yani cümlede yükleme en yakın öğe, en çok vurgulanan öğedir.
“Babam bizi dün fuara götürdü.”
cümlesinde yükleme en yakın olduğu için dolaylı tümleç,
“Babam bizi fuara dün götürdü.”
cümlesinde yükleme en yakın olduğu için zarf tümleci;
“Babam fuara dün bizi götürdü.”
cümlesinde yükleme en yakın olduğu için nesne;
“Dün fuara bizi babam götürdü.”
cümlesinde yükleme en yakın olduğu için özne vurguludur.
ARA SÖZ
Cümleyi söylerken söz arasına sıkıştırılan, bazen bir öğenin açıklayıcısı, bazen cümle dışı unsur olan söz veya söz öbeklerine ara söz denir.
“Büyüdüğüm o güzel şehri, Bursa’yı, asla unutamam.”
cümlesinde “Bursa’yı” ara sözü cümlenin nesnesinin açıklayıcısı olarak kullanılmıştır. Ara söz daima açıkladığı öğeden sonra gelir.
Ayrıca Bkz.Cümlenin Öğeleri Konu Testleri
Cümle Öğeleri AçıklamasıCümle Öğelerinin Görevleri Nedircümlenin öğeleriCümlenin Öğeleri Konu AnlatımıCümlenin Öğeleri NelerdirCümlenin Öğeleri Örnekleri
Cümlenin ögeleri konu anlatımı ve ders özeti: Cümlenin ögeleri nelerdir, nasıl bulunur?
Zarf Tümleci
Yön, zaman, sebep, miktar ve şart bildirerek yüklemi tamamlayan ve yükleme sorulan “ne zaman, nasıl, niçin, niye, neden, ne kadar, ne şekilde?” gibi sorulara cevap veren söz ya da söz öbekleri cümlede zarf tümleci olarak kullanılırlar.
Örnek:
- Yarın seni almaya geleceğim. (Buradaki yarın sözcüğü ne zaman sorusunun cevabı olduğu için zarf tümleci görevinde bulunmaktadır.)
- Bursa’ya varmamıza az kaldı. (Buradaki az sözcüğü ne kadar sorusunun cevabı olduğu için zarf tümleci görevindedir.)
Not: Aşağı, yukarı, içeri, dışarı, ileri, geri vb.” sözcükler, yalın halde kullanıldığında zarf tümlecidir.
Örnek:
- Başını yukarı kaldırdı.
- Birden ileri fırladı.
Edat Tümleci
Cümle içerisinde yüklemin neyle, kiminle ve hangi amaçla yapıldığını gösteren söz öbeklerine edat tümleci denir. Yükleme sorulan “ne ile, ne için, kiminle, kimin için” sorularıyla bulunur.
Örnek:
- Bu konuşmayı dostlarıyla yapmış. (Cümle içindeki dostlarıyla sözcüğü kiminle sorusunun cevabı olduğu için edat tümleci görevindedir.)
- Her şeyi senin için yaptım. (Buradaki senin için söz öbeği, ne için sorusunun cevabı olduğundan cümle içinde edat tümleci görevinde bulunmaktadır.
- Ara Söz
Herhangi bir ögenin açıklayıcısı olarak cümleye giren, iki virgül veya iki kısa çizgi arasında yer alan ve bazen bağımsız olarak da cümleye girebilen sözcük ya da sözcük gruplarına ara söz denir.
Örnek:
- Dün akşam İstanbul’a, babasının yaşadığı şehre, gitmiş. (Dolaylı Tümleç)
- Beni, en sevdiğin arkadaşını, kıracak mısın? (Nesne
Not: Yukarıdaki örneklerde de olduğu gibi ara sözler cümle içinde özne, nesne ve dolaylı tümleç gibi görevlerde bulunurlar.
Cümlenin Ögelerini Bulma
Yüklem: Cümle içinde yüklemi bulmak için herhangi bir soru yoktur.
Özne: Yükleme sorulan ‘’kim ve ne’’ soruları ile bulunur.
Nesne: Yükleme sorulan ‘’kimi, ne, neyi’’ soruları ile bulunurlar.
Dolaylı Tümleç: Yükleme sorulan ‘’kime, kimde, kimden; nereye, nerede, nereden; neye, neyde, neyden” gibi sorularla bulunur.
Zart Tümleci: Yükleme sorulan “ne zaman, nasıl, niçin, niye, neden, ne kadar, ne şekilde’’ soruları ile bulunurlar.
Edat Tümleci: Yükleme sorulan ‘’ne ile, ne için, kiminle, kimin için’’ soruları ile bulunurlar.
Ögelerine Ayrılmış Cümleler Örnek
- Yaz gelince, Antalya’ya gideceğiz.
Gideceğiz: Yüklem
Yaz gelince: Zart Tümleci
Antalya’ya: Dolaylı tümleç
Not: Ayrıca bu cümlede ‘’biz’’ gizli özne konumundadır.
- Arkadaşım bu akşam kitabımı getirecek.
Gelecek: Yüklem
Arkadaşım: Özne
Bu akşam: Zarf Tümleci
Kitabımı: Belirtili Nesne
Cümlenin Ögeleri Örnek Test Soruları
1-) Aşağıdaki cümlelerden hangisi özne ve yüklemden oluşmaktadır?
A) Ben kendi şehrimin havasını tanımaz mıydım?
B) Duyulduğundan emin olmak için biraz bekledi.
C) Düşmemek için bir ağaca yaslandım.
D) Kırışıklıklar içindeki esmer yüzü açıktı.
E) Bakışları beni delerek geçti.
2-) Aşağıdaki cümlelerden hangisi ögelerine yanlış ayrılmıştır?
A) Gölgelerin enine kestiği/sokağın ıssızlığında/biraz daha/yürüdüm.
B) Cıvıl cıvıl sesler gelmeye başlayınca / kulak kabarttım.
C) Sağa sola dağılmış çocukların haykırışları / bitecek gibi / görünmüyordu.
D) Utançtan kıpkırmızı, terden sırılsıklam ve korkudan titreyerek / koştular / içeri.
E) Dersliğin açık kapısından / içeri / uzattım / başımı.
Cümlenin Ögeleri 11. Sınıf Edebiyat
CÜMLENİN ÖGELERİ
Cümlenin ne olduğunu ve anlam özelliklerini öğrendikten sonra cümlenin dil bilgisi ile ilgili kısmına geçebiliriz. Cümle içindeki sözcüklerin tek başlarına ya da diğer sözcüklerle grup oluşturarak yaptıkları göreve “öge” denir. Cümlenin ögelerini temel ve yardımcı olmak üzere iki grupta incelemek gerekir:
Temel Ögeler
Bir düşünceyi ya da duyguyu anlatabilmek için en az iki öge gereklidir. Bunlar yüklem ve öznedir. Bunlara cümlenin temel ögeleri denir.
1. Yüklem: Cümledeki işi, hareketi, yargıyı bildiren çekimli unsurdur. Yüklem olmadan cümle oluşmaz. İsim ya da fiil soylu sözcükler yüklem olabilir.
NOT: Yüklemi bulmak için herhangi bir soru yoktur.
Örnek: Babam yıllarca fabrikada çalıştı.(Fiil)
Kardeşimin adı, Gül’dür. (İsim)
Yüklem tek bir sözcükten oluşabileceği gibi sözcük grubundan da oluşabilir.
Örnek: Türkiye, benim vatanımdır.
Köy öğretmenleri, eğitimin melekleridir.
Cümlenin ögeleri bulunurken isim ve sıfat tamlamaları, deyimler, ikileme, unvan, sayı, tarih… vs. öbeği gibi söz öbekleri birbirinden ayrılmaz. Bütün olarak öge görevi üstlenir. Temel ya da yardımcı öge olabilirler.
2. Özne: Fiil cümlelerinde yüklemin bildirdiği işi yapan kişi ya
da isim cümlelerinde yargıya konu olan unsurdur. “Kim?”
ya da “Ne?” sorusu ile bulunur.
Örnek: Anneler, çocukları için endişelenir. (Kim?)
Peynir, kemik gelişimi için önemlidir. (Ne?)
Özne Çeşitleri
a. Gerçek ve Gizli Özne
Gerçek özne, yüklemin bildirdiği yargıyı gerçekleştiren ya da yargının konusu olan varlığın cümlede açıkça ifade edilmesidir. Gizli özne ise cümlede açıkça yer almaz ancak yüklemin çekiminden anlaşılır.
Örnek: Ali, yarın bizi kahvaltıya çağırdı. (“Kim?” sorusuyla bulunan, fiil cümlesinin gerçek öznesi.)
Hava, bugün pırıl pırıl. (“Ne?” sorusuyla bulunan, isim cümlesinin gerçek öznesi.)
Basketbol maçına gitmiş. (“Kim?” sorusuyla “0″ cevabı alınır. Fiil cümlesinin gizli öznesi.)
Çok yapışkandı. (“Ne?” sorusuyla “0″ cevabı alınır. İsim cümlesinin gizli öznesi.)
b. Sözde Özne
Eylemin kim tarafından yapıldığı belli olmayan cümlelerde işten etkilenen unsura sözde özne denir. Yüklemi oluşturan fiilin “-l” ya da “-n” eki almış olması gerekir.
NOT: İsim cümlelerinde sözde özne aranmaz.
Örnek: Camlar kısa sürede sil-in-di. (Camların kim tarafından silindiği bilinmez. “Camlar” sözde öznedir.)
Sınav sonuçları açıkla-n-dı. (Sınav sonuçlarının kimin tarafından açıklandığı bilinmez. “Sınav sonuçları” sözde öznedir.)
YARDIMCI ÖGELER
1) NESNE
Öznenin yaptığı işten etkilenen ögedir.
Yükleme sorulan “neyi”, ”kimi , nereyi” ve “ne” sorularına cevap verir.
Nesne, belirtme ekini alıp alamamasına göre ikiye ayrılır.
Bir cümlede birden çok nesne kullanılabilir.
Birden çok yüklemi olan cümlelerde nesne ortak kullanılabilir.
Nesne; isim, zamir, sıfat ve isim tamlaması veya cümleden oluşabilir.
a) Belirtili Nesne
İsmin belirtme durum “-ı, -i” ekini alır.
Yükleme sorulan “neyi, kimi, nereyi” sorularına cevap verir.
Sorulur da cevap veren sözcük de belirtme ekini alır.
b) Belirtisiz Nesne
Yalın durumdaki nesnedir, yani isim durum eklerinden birini almaz.
Özne bulunduktan sonra, yükleme sorulan “ne” sorusuna cevap olur.
Uyarı: Yüklemi isim olan cümlelerde nesne bulunmaz fakat bazı isim cümlelerinde nesne kullanılabilir.
- “Ben varlığımı ve başarımı sana borçluyum.” cümlesinin yüklemi olan ”borçluyum” sözcüğü isimdir, bu sebeple cümlede nesne olmaması gerekmektedir fakat cümlede geçen “varlığımı ve başarımı” sözü nesnedir.
2) DOLAYLI TÜMLEÇ
Yüklemin bildirdiği işin, oluşun, yargının yöneldiği, bulunduğu ve ayrıldığı yeri ve yönü bildiren ögelere dolaylı tümleç denir.
Dolaylı tümleç, bazı dil bilgisi kitaplarında “yer tamlayıcısı” olarak da geçer.
Dolaylı tümleç olan sözcükler, ismin yönelme (-e hali), bulunma (-de hâli) ve ayrılma (-den hâli) durum eklerinden birini alır.
Hem dolaylı tümleci buldurmaya yönelik sorular hem de dolaylı tümleç olan sözcük ya da söz grubu durum eklerini (-e, -de, —den) mutlaka alır.
Bir cümlede birden çok dolaylı tümleç kullanılabilir.
Birden çok yüklemi olan cümlelerde dolaylı tümleç ortak kullanılabilir.
Dolaylı tümleci buldurmaya yönelik sorular şunlardır:
Aşağıdaki tablodaki cümlelerde geçen dolaylı tümleçlerin hangi sözcük türü ve söz grubu olduğu belirtilmiştir.
Uyarı: Deyim kalıbı içinde yer alan “-e, -de, -den” durum eklerini alan sözcükler dolaylı tümleç olmaz.
- Dillerde dolaşmak
- Dile düşmek
- Gözden düşmek
”-e, -de, -den” hâl eklerini alan her sözcük dolaylı tümleç olmaz; “neden (sebep)”, “zaman” ve “durum” anlamı katan bu ekler zarf tümleci yapar.
”-e, -de, -den” eklerini alan sözcüklerin ya da söz öbeklerinin dolaylı tümleç mi, zarf tümleci mi olduğu belirtilmiştir.
3) ZARF TÜMLECİ
Zart tümleci, ”belirteç tümleci“ olarak da adlandırılır.
Yüklemi, durum, zaman, sebep, yer—yön, miktar (ölçü / azlık—çokluk) ve soru bakımından tamamlayan sözcük ya da söz öbeğidir.
Zarf görevli sözcükler cümlede “zarf tümleci” olur.
Bir cümlede birden çok zart tümleci kullanılabilir.
Birden çok yüklemi olan cümlelerde zarf tümleci ortak kullanılabilir.
Soruları: Nasıl, niçin, ne diye, niye, neden, ne zaman, ne kadar, nereye, nere…
Uyarı: Yer—yön bildiren sözcükler ek almadan “nereye” sorusuna cevap verirse zarf tümleci; “-e, -de, -den” eklerini alırsa dolaylı tümleç olur, belirtme eki ”-ı, -i” ekini alırsa nesne, iyelik ekini alırsa özne olur.
Uyarı: İsim soylu yükleme sorulan “nasıl” sorusunun cevabı zarf tümleci olmaz, yüklemi niteleyen sıfat olur.
- Sait Faik, etkileyici bir yazardı. (sıfat)
- Sait Faik, etkileyici yazardı öykülerini. (zarf tümleci)
4) EDAT TÜMLECİ
Edat tümleci, “ilgeç tümleci” olarak da adlandırılır.
Yüklemi “araç , amaç”, “birliktelik”, “özgüleme” açısından tamamlayan ögedir.
Yükleme sorulan “ne ile”, “kim ile”, “ne için”, “kim için” sorularına cevap verir.
Uyarı: Edat tümlecini zart tümleci sayan dil bilgisi kaynakları da vardır ancak ÖSYM 2004’te sorduğu bir soruda “ilgeç tümleci” kavramını kullanmıştır, bu da ÖSYM’nin ilgeç (edat) tümlecini kabul ettiğini göstermektedir.
“İle” sözcüğü durum, “için” sözcüğü sebep anlamı kattığında zart tümleci oluşturur.
- Yazar, özgün bir anlatımı benimsediği için çok okunuyor. (sebep)
- Ozan, her şeyi sevgiyle dile getirir. (durum)
çamaşır makinesi ses çıkarması topuz modelleri kapalı huawei hoparlör cızırtı hususi otomobil fiat doblo kurbağalıdere parkı ecele sitem melih gokcek jelibon 9 sınıf 2 dönem 2 yazılı almanca 150 rakı fiyatı 2020 parkour 2d en iyi uçlu kalem markası hangisi doğduğun gün ayın görüntüsü hey ram vasundhara das istanbul anadolu 20 icra dairesi iletişim silifke anamur otobüs grinin 50 tonu türkçe altyazılı bir peri masalı 6. bölüm izle sarayönü imsakiye hamile birinin ruyada bebek emzirdigini gormek eşkiya dünyaya hükümdar olmaz 29 bölüm atv emirgan sahili bordo bereli vs sat akbulut inşaat pendik satılık daire atlas park avm mağazalar bursa erenler hava durumu galleria avm kuaför bandırma edirne arası kaç km prof dr ali akyüz kimdir venom zehirli öfke türkçe dublaj izle 2018 indir a101 cafex kahve beyazlatıcı rize 3 asliye hukuk mahkemesi münazara hakkında bilgi 120 milyon doz diyanet mahrem açıklaması honda cr v modifiye aksesuarları ören örtur evleri iyi akşamlar elle abiye ayakkabı ekmek paparası nasıl yapılır tekirdağ çerkezköy 3 zırhlı tugay dört elle sarılmak anlamı sarayhan çiftehan otel bolu ocakbaşı iletişim kumaş ne ile yapışır başak kar maydonoz destesiyem mp3 indir eklips 3 in 1 fırça seti prof cüneyt özek istanbul kütahya yol güzergahı aski memnu soundtrack selçuk psikoloji taban puanları senfonilerle ilahiler adana mut otobüs gülben ergen hürrem rüyada sakız görmek diyanet pupui petek dinçöz mat ruj tenvin harfleri istanbul kocaeli haritası kolay starbucks kurabiyesi 10 sınıf polinom test pdf arçelik tezgah üstü su arıtma cihazı fiyatları şafi mezhebi cuma namazı nasıl kılınır ruhsal bozukluk için dua pvc iç kapı fiyatları işcep kartsız para çekme vga scart çevirici duyarsızlık sözleri samsung whatsapp konuşarak yazma palio şanzıman arızası