Mantık dersi konusu olan önerme nedir? Önermeler kaça ayrılır, çeşitleri ve özellikleri, örneklerle anlatımı.
ÖNERME
Düşünmenin en basit birimi kavramlardır. Bir kavramın işaret ettiği herhangi bir varlıkta bir özelliğin bulunup bulunmadığını ifade etmenin tek yolu önerme kurmaktır. Yani öznesiyle yüklemi arasında bağ bulunan bir cümle oluşturmaktır. Dolayısıyla önerme en az iki terim arasındaki bir bağıntıyı içerir.
Bir ifadenin önerme olabilmesi için:
1. En az iki ya da daha fazla terimden oluşması
2. Bir doğruluk değerine sahip olması (Doğru ya da yanlış olması)
3. Bir yargıda bulunması
4. Terimlerin bir bağla bağlanması gereklidir.
Bu özelliklere sahip anlamlı yargı cümlelerine önerme denir.
***Soru, emir, dua, dilek, istek cümleleri önerme değildir.
&#; Yağmur yağarsa ekinler büyür. (Önerme)
&#; Ceketin kolu kısadır. (Önerme)
&#; Neden ders çalışmadın? (Önerme değil)
&#; Dünya karedir. (Önerme)
&#; 2 + 2 = 5 (Önerme)
&#; Kapıyı kapat. (Önerme değil)
&#; Keşke dürüst olabilseydin. (Önerme değil)
&#; Bazı günler bulutludur. (Önerme)
✓ Her önermede yüklenilen, yüklenen ve bağ vardır.
A) Nitelikleri Bakımından Önermeler
Bir önerme nitelik bakımından ya olumlu ya da olumsuzdur.
I. Olumlu Önerme: Bir önermede yüklem onaylanıyorsa önerme olumludur. Örneğin; &#;Deniz mavidir.&#; önermesinde denizin mavi olduğu onaylanmıştır.
II. Olumsuz Önerme: Bir önermede yüklem onaylanmıyorsa önerme olumsuzdur. Örneğin; &#;Deniz mavi değildir.&#; önermesinde denizin mavi olduğu onaylanmamıştır.
B) Nicelikleri Bakımından Önermeler
I. Tümel Önerme: Önermenin öznesi bir sınıfın bütününü içine alıyorsa tümeldir.
&#; Bütün kediler dört ayaklıdır. (Tümel Olumlu)
&#; Hiçbir ağaç metal değildir. (Tümel Olumsuz)
II. Tikel Önerme: Önermenin öznesi bir sınıfın bir kısmını içine alıyorsa tikeldir.
&#; Bazı insanlar çalışkandır. (Tikel Olumlu)
&#; Birçok bitki kokulu değildir. (Tikel Olumsuz)
III. Tekil Önerme: Önermenin öznesi tek bir bireyi gösteriyorsa tekildir.
Tekil önermeler niceleyici alamazlar.
&#; Atatürk liderdir. (Tekil Olumlu)
&#; Ebru çalışkan değildir. (Tekil Olumsuz)
IV. Belirsiz Önerme: Öznenin nicelik belirtmediği önermelerdir.
&#; İnsan ölümlüdür.
&#; Maden sıvıdır.
Not: Bazı basit önermelerin özne ve yüklemi karmaşık olabilir. Konu ve yükleme bazı tamamlayıcı düşünceler eklenebilir. Fakat yine de tek yargı bildirdiği için basittir. Bu tür önermelere karmaşık önerme denir.
Arkadaşlarınca sevilen Ali, çalışkandır. (Öznesi karmaşık)
Sağlık, kaybedildiğinde fark edilen bir zenginliktir. (Yüklemi karmaşık)
C) Yapıları Bakımından Önermeler
Yargının sayısı bakımından önermeler, basit (yüklemli, kategorik) önerme ve bileşik önerme olmak üzere ikiye ayrılır.
I. Basit Önerme: Tek yargı bildiren önermelerdir. Bu tip önermelerde bağ kaldırıldığı zaman geriye iki terim kalır.
İnsan canlı dır. (özne yüklem bağ)
II. Bileşik Önerme: Birden fazla yargı içeren önermelerdir. Terim, niceleyici ve bağın yanısıra tümel evetleme, tikel evetleme, koşul ve karşılıklı koşul gibi önerme eklemleri de kullanılır.
Bileşik önermeler, bileşiği açık olan ve bileşiği gizli olan şeklinde ikiye ayrılır:
II A) Bileşiği Açıkça Belli Olan Önermeler
Birden fazla yargı içerdiği şekil bakımından açıkça görülebilen önermelerdir.
1. Koşullu Önerme
Yargının bir koşula bağlı olduğu önermelerdir.
✓ Bitişik Koşullu Önerme
Koşullu önermedeki ön ve art bileşen birbirine yaklaştırılıyor veya uzaklaştırılıyorsa o önerme bitişik koşulludur.
Güneş batarsa gece olur
Yağmur yağarsa otlar gürleşir.
✓ Ayrık Koşullu Önerme
Koşullu önermede ön ve art bileşenin birbirini yok etme koşulu varsa o önerme ayrık koşulludur.
Bir doğal sayı ya tektir ya da çifttir.
Bir çocuk ya usludur ya da yaramazdır.
2. Bağlantılı Önerme
Birbirine olumlu veya olumsuz olarak bağlanmış olan çok sayıda özne veya yüklem taşıyan önermelerdir.
✓ Bağlantılı (Kabul) Önerme
İstanbul kalabalık ve gürültülüdür.
Ali ve Ayşe çalışkandır.
✓ Bağlantılı (Red) Önerme
Ne Ali ne de Ayşe çalışkandır.
Yaşam ne iyi ne de kötüdür.
3. Ekli Önerme
Fakat, lakin, ama gibi sözcüklerle birbirine bağlanan önermelerdir.
Ali çalışkandır ama zeki değildir.
Para iyi bir araç; fakat kötü bir amaçtır.
4. Nedenli Önerme
Birbirine neden bildiren bir sözcükle bağlanmış önermelerdir.
Yerler ıslak çünkü yağmur yağdı.
Ali başarır çünkü çalışkandır.
II B) Bileşiği Gizli Olan Önermeler
Bu önermelerin bileşikliği şekil bakımından belli — olmaz. Anlamlarından, iki önerme içerdiği anlaşılır.
1. Karşılaştırmalı Önerme
Bir fikri karşılaştırma yoluyla ifade eden önermelerdir.
Ali Ahmet&#;ten daha başarılıdır.
İngiltere Türkiye&#;den daha gelişmiş bir ülkedir.
2. Çıkarmalı Önerme
Önermenin konusunun kaplamına giren bir kısım bireyler dışarıda tutularak geri kalan kısmı hakkında yargıda bulunulan önermelerdir.
Pazartesi hariç her gün ders anlatır.
Canan ve Sibel dışında herkes düzenlidir.
3. Sınırlandırıcı Önerme
Zamanı sınırlandırılarak yargıda bulunulan önermelerdir.
Bu hastane üç yıldır hizmete açıktır.
Ali bir haftadır sevinçlidir.
4. Özgülü Önerme
Yüklemin yalnızca özneye ait olduğunu belirten önermelerdir.
Yalnız Ayşe çalışkandır.
Yalnız Murat İngilizce bilir.
D) Yargının Kipliği Bakımından Önermeler
Bir yargı üzerine verilmiş yargıları taşıyan önermelere kipsel ya da modal önerme denir. Kiplik, bir önermenin işaret ettiği şeyin gerçek, zorunlu ya da mümkün olup olmaması halidir. Önermelerin biçimiyle değil, anlamıyla yani içeriğiyle ilgilidir. Bu nedenle mantığın konusu sayılmaz.
I. Yalın Önerme (Assertorik)
Kipliği olmayan önermelerdir. &#;A, B&#;dir.&#; şeklindedir. Bu önermeler olgulara dayalıdır. Bu nedenle doğruluğu veya yanlışlığı gözlem ve deneye başvurarak belirlenebilir.
Ay, Dünya&#;nın uydusudur.
Canlılar, ölümlüdür.
II. Zorunlu Önerme (Apodiktik)
Bir zorunluluğu, başka türlü olamamayı dile getirir. &#;A&#;nın B olması zorunludur.&#;, &#;A mutlaka B&#;dir.&#; anlamını verir. (Oysa yalın önermelerde böyle bir zorunluluk yoktur.) Zorunlu önermeler, her zaman ve her koşulda doğru olan önermelerdir. Formel bilimlere ait bilgiler bu tip önermelerden oluşur. &#;Üçgenin iç açılarının toplamının ° olması zorunludur.&#; ya da &#;Üçgenin iç açılarının toplamı °&#;dir.&#; gibi.
III. Mümkün Önerme (Problematik)
Bir olasılığı ifade eder. &#;A&#;nın B olması mümkündür.&#; anlamını verir.
Yarın mutlu bir gün olabilir.
Piyango sana da çıkabilir.
***Bu önerme sınıflandırmasının dışında kalan iki önerme çeşidi daha vardır:
1. Sentetik Önerme: Doğruluk değeri deney ve gözlemle belirlenebilen önermelerdir. Bir başka deyişle yüklem özne hakkında yeni bir bilgi veriyorsa o önerme sentetiktir.
Örneğin; &#;Kar soğuktur.&#;,
&#;Demir serttir.&#; gibi.
2. Analitik Önerme: Doğruluk değeri deney ve gözleme dayanmadan, mantığın doğal sonucu olarak anlaşılan önermelerdir. Bir başka deyişle yüklem özne hakkında yeni bir bilgi vermiyorsa o önerme analitiktir.
Örneğin; &#;Hiçbir bekâr evli değildir.&#; gibi.